Wim Haagenkunstschilder, lid verzetAmsterdam, 10 april 1910 † kamp Langenstein - Zwieberge, Duitsland 28 maart 1945 Op 4 mei denk ik niet alleen aan al diegenen van het Oude Volk die in de Tweede Wereldoorlog het leven lieten. Ik denk ook aan hen die zich met gevaar voor eigen leven inzetten, om een enkeling te redden. En ook denk ik aan die moeders, vaders, broers en zussen, echtgenoten en kinderen die tevergeefs wachtten; voor wie de bevrijding nooit helemaal een echte bevrijding werd omdat de prijs zo hoog was! 
Als ik denk aan de 4 mei herdenking, denk ik aan die oom die ik nooit heb gekend, maar ook aan zijn broer - mijn vader - die hem zijn leven lang zo gemist heeft. Ons als kleine kinderen meenam naar honderden verzetsmonumenten en talloze erebegraafplaatsen in Nederland, België en Duitsland. Ons alles vertelde over de verdwenen Joden uit Amsterdam. Elke expositie en elk museum werd bezocht. Elk gezaghebbend boek betreffende die oorlogsjaren kreeg een plaatsje in onze boekenkast. Hield hij zo de herinnering aan zijn broer levend? Echt over hem praten kon hij niet! Zijn verdriet droeg hij over, vandaar mijn speurtocht naar mijn onbekende oom en daaruit volgend zijn lots– en stadsgenoten. Om een beetje te begrijpen hoe het zat, hoe het was, hoe het voelde. Om het levensverhaal van mijn oom - en zijdelings - dat van zijn broer en zus, te bewaren voor de kinderen van hun kinderen, opdat zij weten en niet vergeten dat de prijs van die toen bevochten vrijheid hoog, héél hoog was. En hoe makkelijk de Holocaust ook ons had kunnen raken, maar het net niet deed dankzij een menselijke vergissing of was het zo voorbestemd? Voor die kinderen is dus dit verhaal over mijn onbekende oom, die stierf in dat onbekende concentratiekamp Langenstein - Zwieberge. Na Wim volgden in 1911 nog een broertje Leo en in 1912 zusje Doortje. Hij groeide op in de Kerkstraat 52, alwaar vader en moeder samen een goedlopende chocolaterie annex kruidenierszaak dreven, met veel klandizie van het publiek op weg naar theater Carré. Die er zoals toen gebruikelijk, een onsje bonbons kochten, om van te smikkelen tijdens de voorstelling. Moeder Lena oefende hier ook haar oude beroep als fijnstrijkster uit. De clientèle was hetzelfde uitgaanspubliek.
In de zomers huurden z'n ouders wel eens een strandhuisje in Zandvoort of IJmuiden en wandelden ze naar het 'Muider soppie'. Beide broers, Wim en Leo waren zeer sportief, deden aan lange afstand hardlopen en leerden in de strenge winters al snel schaatsen en reden lange tochten, maar waren ook bedreven in het gemengd kunstschaatsen waarbij ze de mooiste figuren reden en al jong meisjes versierden bij de koek-en-sopie. Eens, al schaatsend in een lint, riep de voorste van hun vrienden bij het naderen van een lage brug: bukken!!! Wim was druk met een meisje en hoorde de waarschuwing niet. Gevolg, hij knalde met z'n voorhoofd tegen de brugrand en de ijspret was voor hem voorlopig over. Gedurende de eerste Wereldoorlog werd er in de Gemeenteraad van Amsterdam gesproken over plannen om de huizen in de Kerkstraat plat te gooien en nieuwbouw te plegen.
Tegelijkertijd ontstonden de eerste supermarkten zoals 'de Gruijter'. Door de grotere inkoop konden deze winkels de kruidenierswaren goedkoper aanbieden dan Jan Willem ze kon inkopen. De kinderen werden er dan ook vaak op uitgestuurd om inkopen te doen bij de Gruijter of Simon de Wit. Deze 'losse' waren zoals bonen, rijst en ongepelde pinda's werden dan weer in hun winkeltje duurder verkocht! De links geëngageerde kunstenaar Ook gingen beide broers naar lezingen en bijeenkomsten van bekende geëngageerde kunstenaars en schrijvers zoals Richard Roland Holst, Frederik van Eeden en Herman Gorter. Het was ook in deze tijd dat Wim zijn eerste serieuze stappen zette op teken- en schildersgebied. De autodidact
Nadat eerst Leo en een jaar later zuster Doortje met een zus en broer ‘de Vink' getrouwd was, kreeg Wim verkering met zijn schoonzuster Tonnie de Vink. Op 8 februari 1935 vertrok hij samen met haar, ongehuwd, naar het schildersdorp Laren en huurde daar als beginnend kunstschilder een boerderijachtig huisje in de Kloosterstraat 6.
Wim moest z'n plek in het schildersmilieu nog veroveren en werd zo, volgens de verhalen de eerste "werkeloze" steuntrekker van Laren. Dat zijn kunstenaarcarrière niet vlotte lag deels ook aan het feit dat Nederland's economie in het slop geraakt was. Het waren de beruchte crisisjaren! De Raden-communist Wim en Leo bleven betrokken bij het Radencommunisme, hetwelk toen beschouwd werd als een staatsvijandelijke links-extremistische groepering, welke in de gaten gehouden diende te worden. In het archief van de voormalige Centrale Inlichtingen Dienst (CID, later BVD, sinds 2002 AIVD) vinden we Leo als 22-jarige reeds vermeld als Anarchist en actief lid van de Vereeniging voor Sociaal Anarchistische Actie (SAA). Wim wordt daarin niet vermeld, hij was meer een man van de daad. Beiden kwamen over de vloer bij Henk Canne Meijer, oprichter van de Groep van Internationale Communisten [GIC], David Wijnkoop, Ben Sijes en zelfs bij Rik en Henriëtte Roland Holst. Waar ze overigens nooit aan tafel werden genodigd om een hapje mee te eten van de karige maaltijden. Ze mochten letterlijk staan toekijken. De vernoeming van hun kinderen zijn desondanks overduidelijk aan hen gerelateerd. Wim en Leo waren ook regelmatig te vinden in een bezet pand aan de Amsteldijk waar de groep rond het blad 'Proletenstemmen' bijeen kwam, in het vergaderlokaal van de Sneevliet-groep, de RSAP (de Trotzkistische Revolutionair Socialistische Arbeiders Partij) in de Barndesteeg, in het Erich Mühsamhuis van de anarchisten in de Turfsteeg en het Rothaanhuis aan de Rozengracht waar, zoals bij spreekbeurten de gemoederen soms zo verhit raakten dat de mensen elkaar met stoelen te lijf gingen. Wims hobby's
Op 2 november 1940 werd de invoering van het persoonsbewijs [PB] officieel bekendgemaakt door de bezetter. De daadwerkelijke uitreiking vond vanaf april 1941 plaats. In 1941, week 19, was het Polygoonjournaal gewijd aan de uitgifte van de eerste persoonsbewijzen. Nergens in Europa, ook niet in Duitsland, bestond toen een identiteitsbewijs dat technisch en administratief zo perfect was als het Nederlandse persoonsbewijs. Overigens moest iedereen vanaf 14 jaar zo'n ‘ausweis' bij zich dragen. De kosten voor zowel de pasfoto als voor het persoonsbewijs waren voor eigen rekening. Het PB kostte één gulden en was voorzien van een betalingszegel en controlezegel. Beide zegels hadden een watermerk als ondergrond dat door het verzet nauwelijks was na te maken. Wanneer een PB zoek raakte werd een tijdelijk bewijs afgegeven. Vervolgens werd een grondig onderzoek ingesteld naar de vermissing alvorens een nieuw te verstrekken. Een ‘verloren' PB was voor het verzet zeer bruikbaar.
De eerste stappen in de illegaliteit Op 25 juni 1941 kreeg Wim zijn verplichte oorlogspersoonsbewijs met No.175697.
Fietsenvorderingsacties
Gemengde buitenechtelijke relaties aan strenge straffen onderworpen! Wim’s Joodse vriendin en huisgenote Elly van Gelder verhuisde - al dan niet vanwege boven genoemde maatregel - officieel op 3 juli 1942 naar de Roerstraat 115, 1 hoog (haar voormalig ouderlijk huis). In werkelijkheid zou zij korte tijd later samen met haar, eveneens Joodse vriendin Lilly Samuel onderduiken bij dominee Bas Ader en zijn echtgenote Jo Ader-Appels in Oost-Groningen. Lilly en Jo Ader kenden elkaar uit Amsterdam, waarover later meer. Wims' ondergrondse contacten Kameraad Sneevliet was al op 10 mei ondergedoken en direct actief in het verzet. Samen met andere ex RSAP leden organiseerde hij het MLLF en schreef illegale publicaties onder het pseudoniem Baanbreker. Op 6 maart 1942 werd hij op z’n onderduikadres in Bergen op Zoom gearresteerd. Voor het Deutsche Obergericht in Amsterdam werden hij en zeven kameraden ter dood veroordeeld. Op 12 april 1942 werd Sneevliet naar Kamp Amersfoort gebracht en de volgende ochtend op de Leusderheide gefusilleerd. Nadat het MLLF was opgerold, ontstonden er in de zomer van ‘42 twee nieuwe groeperingen: één die als meer rechtstreekse erfgenaam van de Sneevliet lijn kan gelden en één die het blad Spartacus uitgaf en de radencommunistische weg insloeg. Leden van de Groep van Internationale Communisten [gic] werkten mee aan Spartacus en in de tweede helft van 1944 sloot de gic zich als groep bij de Communistenbond Spartacus aan. Onder hen ook Wims’ goede vriend - en tevens oud-huisgenoot van Elly, Ben Sijes die zelf als Jood sinds eind '42, begin '43 ondergedoken zat. In de naoorlogse jaren zou Ben Sijes zich enige tijd ontfermen over Wims’ halfverweesde zoon, Roland. Hij nam hem in huis en zorgde ervoor dat Roland z’n middelbare schoolexamen haalde. Ben was direct na de bevrijding in dienst getreden van het Rijksbureau voor Oorlogsdocumentatie, het latere NIOD. Amsterdamse verzetsgroepen De bekende verzetsgroep CS6 telde meer dan zeventig mensen - waaronder leden van de welgestelde familie Boissevain, die we later in concentratiekamp Langenstein terugzien. Bij de groep Gerretsen was de kern twintig man. Wel keren dezelfde groepen en dezelfde namen steeds terug. Beeldhouwer Gerrit van der Veen was bijvoorbeeld leider van de Persoonsbewijzencentrale (PBC) en een van de leiders van de Raad van Verzet (RVV), een van de belangrijkste groepen van het gewapend verzet in Amsterdam. De verzuiling was niet de enige oorzaak van zoveel verschillende initiatieven. Een van de grootste conflicten tussen de vele verzetsgroepen ging over de registratie van onderduikadressen. Een aantal kleine groepen in Amsterdam wilde niet samenwerken met de Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO), omdat zij het te gevaarlijk vonden om de adressen van hun onderduikers te registreren. Zij verenigden zich toen tot de Vrije Groepen Amsterdam (VGA). Een andere mogelijkheid liep wellicht via collega kunstschilder en lid van het bohemian vriendengroepje, Han Keja en diens vrouw Lies Jambroes wonende in de Roerstraat 16. Haar neef George Jambroes uit Zaandam, waar Wim’s zus Doortje toen korte tijd woonde, was tijdens de oorlog betrokken bij het ‘Englandspiel’ en werd als geheim agent uit Engeland gedropt, verraden, direct gevangen genomen en in ‘44 in Mauthausen gefusilleerd.
Landelijke Organisatie voor Hulp aan Onderduikers (LO) Aanvankelijk hielp men gevluchte Joden, Engelse, Franse en Belgische krijgsgevangenen, die uit kampen in Duitsland ontsnapt waren en ontwikkelde de LO zich uiteindelijk tot actiegroep gericht op het voorkomen van de Arbeidseinsatz. Naarmate het jaar 1942 vorderde bleek ook hoeveel werk het kostte om onderduikadressen, bonkaarten en dergelijke te vinden. De initiatiefnemers kwamen in contact met Frits ‘de zwervende dominee' en binnen enkele maanden was een grote organisatie, de LO geboren. Er werd een commissie Van Zanten ingesteld, die het principiële verzet zou ondersteunen en werken aan praktische zaken met betrekking tot onderduikers. De commissie werd genoemd naar de man die leiding eraan zou geven, Ouderling Van Zanten (alias van Frits Slomp). Ondanks de gebrekkige communicatiemiddelen in die tijd werden er verrassend snel over het hele land contact gelegd met verzetsgroepen en gelijkgezinden. Onderduikers in de Mauritsstraat
Na Lilly volgde Elly in augustus '42 en na haar vele anderen. Elly en Lilly zouden in de pastorie bekend staan als "de muizen" en deelden de onbetimmerde zolder. Op het boerenland van Groningen heerste in die jaren een ware muizenplaag, zodat elk evt. gerucht van zolder afgedaan kon worden met: "oh, dat zijn de muizen". Drie 'vaste' Joodse onderduiksters zaten gedurende langere tijd in de pastorie ondergedoken. In totaal zijn er twee tot driehonderd mensen via de groep Ader elders ondergebracht!
Via zijn collega Klaas Beks in Garsthuizen kwam Bas Ader in het landelijke verzetswerk terecht. Hij raakte aanvankelijk betrokken bij het werk van de LO onder de verzetsnaam ‘Augustinus van Zaanen’. Later trad hij toen tot de ‘hervormde’ groep van de Groninger verzetsgroep van Roel Radersma (1902-1944), die vond dat de LO te veel gedomineerd werd door gereformeerden. Daarnaast reisde Bas Ader ook veelvuldig naar Amsterdam waar hij zich samen met Nelly Margot Appels, een nicht van zijn vrouw, inspande voor het redden van joden uit de Joodsche Invalide, bewoners van het Joodse kinderhuis en patiënten plus personeel van het Nieuw Israëlitisch Ziekenhuis aan onderduikadressen hielp. Zoals verpleegster in opleiding Ruth Watermann, die vanaf eind augustus 1943 tot maart / april '44 tot een van de vaste onderduikers in de pastorie zou gaan behoren. Zij overleefde de oorlog. Ook Sam Bos (latere echtgenoot van Ruth Watermann), Miep Wonder, portier I. Abram, zuster Mansveldt (?) en Lisette Bolle, zijn latere rechterhand, wist hij uit de Joodsche Invalide vandaan te krijgen en elders onder te brengen. Hij aarzelde niet om - door hem geredde - joodse vrienden zoals Lisette Bolle en Arnold Blik bij zijn verzetswerk te betrekken.
De oude pastorie bood meer prachtige schuilplaatsen. Zo had de leerkamer een toneel en van daar uit werd een gang gegraven onder de hele leerkamer door, met een uitgang naar buiten. Dit graafwerk werd ook weer door onze Amsterdamsche vriend verricht, die speciaal hiervoor incognito met de laatste trein was gekomen".
Bijna twee jaar (!) zou Wim onder andere op en neer pendelen met berichten en onderduikers vanuit Amsterdam naar Groningen. Hij begeleidde ook Joodse mensen met valse persoonsbewijzen, per trein naar Nieuw-Beerta. Soms overnachtte hij op de heenweg, met onderduiker en al, zoals een jonge vrouw Esther genoemd, bij zijn zus Doortje in Amersfoort, in de Hendrik van Viandenstraat 12, terwijl hun benedenburen NSB’ers waren! Wim zat meestal in een andere coupé dan de onderduiker(s). De laatste trein arriveerde doorgaans pas na half twaalf op station Nieuweschans, dat een eindje buiten het dorp aan een doodlopende weg met maar weinig huizen stond. Het was telkens voor hem en de aan zijn zorg toevertrouwde onderduiker(s) een angstige en spannende reis. "Je kon altijd controle verwachten. Het bleef gevaarlijk. Na Groningen stad was het heel goed opletten. Er was niets verlicht. Het was een aftellen van de stations. Het was voor de meeste onderduikers ook een volledig onbekende streek. Eenmaal op station Nieuweschans moesten ze aan de 'verkeerde' kant van de trein uitstappen, zodat ze niet over het perron hoefden. Dat was veiliger".
Lilly Samuels was beroepsfotografe en had haar uitrusting meegenomen naar haar onderduikadres. Zij maakte 81 foto's van haar gastvrouw en gastheer, maar ook van zichzelf, de andere onderduikers en onze Wim ofwel 'de Mol'. Na het verraad in maart / april '44 werden de filmrolletjes en mevrouw Aders dagboek, door haar dienstbode Tantje Kuiper-Bruins, in een melkbus bij een boerderij begraven. Deze foto's werden pas na de oorlog ontwikkeld, in een schriftje geplakt en zo jarenlang bewaard door Tantje. Het zijn unieke foto's van de onderduik, want wie had er toen een fototoestel en fotomateriaal?
Koerierswerk naar Limburg
Het zal in de nazomer van 1943 zijn geweest dat Wim een aantal paspoorten of persoonsbewijzen moest ophalen of afleveren in de Pietersberg. Als camouflage nam hij zijn 6–jarige zoon Roland mee.
[Foto rechts: het zogenaamde Smokkelgat. Aangezien de kust niet elke dag veilig was kwam het vaker voor dat de piloten zich een tijdje schuil moesten houden alvorens de ondergrondse tocht naar België te aanvaarden. ]
Wim wist goed de weg in de grotten, hij was daar al vaker geweest (ook voor de oorlog) en liep zonder aarzeling naar een plek waar de oude grotgangen uitkwamen en dood liepen op de open groeve bovenin de berg. Vandaar keek je bovenop de afgraving, waar Duitsers beneden toezicht hielden op de werkzaamheden. Er waren meerdere oude gangen die op de afgraving uitkwamen. Hier zagen ze hier in de mergel een mooie zeester fossiel, welke dan ook rustig - enigszins roekeloos - uitgehakt werd. Tijdens dezelfde reis, moesten ze in de ochtendschemer de Maas overzwemmen. De paspoorten of persoonsbewijzen werden goed ingepakt in zeildoek en Wim legde zijn zoontje rustig uit dat hij het pakje goed vast en boven water moest houden tijdens de overtocht. Roland kon toen nog niet zwemmen en zou op vaders rug naar de overkant komen. Ook moest hij de Duitse zoeklichten - die als een vuurtorenlicht - op gepaste tijden over het water schenen - in de gaten houden en vader waarschuwen als het in hun buurt kwam. Dan dook Wim met Roland op z’n rug enkele seconden onder, alleen zijn handje met de belangrijke papieren net boven water houdend. Eenmaal aan de overkant, liepen ze in de gaten van de bewaking. Wim moffelde het pakje snel weg tussen wat stenen en ging rustig gehurkt, in zijn zwembroek, op wat stenen zitten slaan. Zogenaamd op zoek naar fossielen. Vanwege zijn rustige en onverschillige manier van doen en de aanwezigheid van zo’n klein mannetje, wist hij de Duitsers te misleiden en kwam er mee weg. De papieren kwamen op de juiste plaats terecht en er waren weer enkele mensen geholpen. Overigens zou Lisette Bolle, vanaf het voorjaar '44 - na Wims' arrestatie - met grote regelmaat onderduikers naar Limburg brengen. Het verraad
Ze waren per trein, met z'n drietjes [Wim en de 'muizen'] via Amersfoort, zonder treincontroles noch (valse) persoonsbewijs controles naar Amsterdam gereisd en "hadden - hoe kan 't het, in dezen tijd - een coupé met z'n drieën. Onderweg waren we al aangestaard door andere reizigsters vanwege onze bemodderde kaplaarzen, die we toen snel uittrokken en onszelf fatsoeneerden. Want we vonden dat we er te rimboe-achtig uitzagen om zo de stad in te gaan en stelden dus pogingen in het werk om dames te worden - met matig succes overigens. ‘De Mol' als heer vermommen was natuurlijk een onbegonnen werk, afgezien daarvan, dat ie 't niet nodig vindt, er niet van houdt en we 't dus ook niet probeerden". Rauter, de "Höhere SS-und Polizeiführer" in bezet Nederland en daarmee een van de leiders van het Duitse bestuur hier zat niet stil en kwam met nieuwe maatregelen. Er werd een nieuw systeem ingevoerd met betrekking tot de distributiestamkaart. Welke nodig was om bonkaarten op te kunnen halen. Er werd een nieuwe kaart, de zogenaamde Tweede Distributiestamkaart ingevoerd met bijbehorende controlezegel, zonder deze zegel kreeg je geen bonkaarten meer en onderduikers kregen deze zegels natuurlijk niet. Vanuit de LO werd toen op 14 augustus 1943 de Landelijke Knokploegen (LKP) opgericht met als hoofdtaak de zorg voor persoonsbewijzen en bonkaarten. Deze werden verkregen door overvallen op distributiekantoren en connecties met goede ambtenaren bij de gemeente. Door de maatregelen die de Duitse bezetter doorvoerde, zoals de Arbeidseinsatz en de nasleep van de april - meistaking in 1943 steeg de behoefte snel. De LKP opereerde in het jaar na oprichting met ongeveer 600 verzetsmensen die verdeeld waren over enkele tientallen knokploegen over het hele land. De LKP kon dankzij deze knokploegen de LO over een min of meer geregelde toevoer van bonkaarten verzekeren. In mindere mate maakte de LKP ook wel eens persoonsbewijzen en andere papieren buit, al werden deze voornamelijk door de Falsificatiecentrale van de LO vervaardigd. Het verzet werd door de Duitsers natuurlijk fel bestreden en niet zelden werden er verzetsstrijders opgepakt of volgden er represaillemaatregelen na een verzetsactie. Zo werd op 19 oktober 1943 "de Beurs" in Hoorn overvallen en viel een groot deel van de landelijke leiding in handen van de Duitsers. De dag erna viel ook een deel van de LO - leiding Utrecht. De LO besloot uit veiligheidsoverwegingen te decentraliseren. In Londen was de LO echter niet bekend en dus ook niet op de hoogte van hun werkzaamheden. Met het oog op de komende invasie was het volgens het Dagelijks Bestuur een goed idee een vertegenwoordiger naar Londen te sturen. De Roermondse pater Bleijs kwam na maanden van reizen via Frankrijk, Zwitserland en Spanje uiteindelijk in Londen aan, waar hij de regering op de hoogte bracht van de werkzaamheden die de LO en de nevenorganisatie de LKP verrichtten. Resultaat: droppings met wapens en sabotagemateriaal via de Engelsen. Bas Ader ging op 7 april '44 (Goede Vrijdag) zelf in onderduik – in Amsterdam op de Blasiusstraat – vroeg hij Lisette om zijn rechterhand te zijn en bij hem in onderduik te gaan. Wims' arrestatie Een van de andere Joodse onderduiksters bij de familie Ader, Johanna Ruth Dobshiner, schreef ook haar verhaal op onder de titel "Te mogen leven". Ook in dat boek wordt Lilly nadrukkelijk beschreven. In beide genoemde boeken staan ook foto's van Lilly en de andere onderduikers tijdens de onderduik. Door verraad zijn Lilly en de andere onderduikers in april 1944 elders ondergebracht. Bij de Duitse autoriteiten groeide het besef dat ze de slag tegen het verzet niet konden winnen met klassieke repressie en de langzaam werkende Duitse rechtbanken. In hun onmacht namen ze hun toevlucht tot draconische maatregelen waarbij ze carte blanche kregen van Hitler die in juli het zogenaamde 'Niedermachungsbefehl' had uitgevaardigd. Opgepakte ‘'terroristen en saboteurs'' zouden niet meer worden berecht maar direct aan de Sicherheitsdienst [SD] worden overgedragen. Executies van onschuldige gijzelaars maakten plaats voor executies van mogelijke Todeskandidaten: verzetsstrijders die naar het oordeel van de Duitse politiediensten in aanmerking zouden komen voor de doodstraf als er een proces tegen hen zou zijn gevoerd. Opsporing, aanklacht, veroordeling en executie in één hand, zonder mogelijkheid van hoger beroep of gratie. Tussen half augustus en begin september 1944 werden als gevolg van deze maatregel in kamp Vught 450 gevangenen geëxecuteerd. Waaronder een groot aantal leden van de LO- en LKP- top, deze executies staan bekend als de Deppner-executies. De concentratiekampgevangene in KL Herzogenbusch - Kamp Vught Via zijn Persoonskaart uit kamp Vught weten we dat Wim daar op vrijdag 19 mei 1944 werd opgebracht en geregistreerd als gevangene in het Konzentrationslager (KL) Herzogenbusch beter bekend als Kamp Vught. Zijn gevangenennummer was 10.194 en er was een zogeheten Schutzhafterlaß tegen hem uitgevaardigd. Dit betekende dat hij zonder vorm van proces gedurende onbepaalde tijd kon worden vastgehouden en dat hij zonder nader gespecificeerde aanklacht was opgepakt, waarbij de motivering en bewijsvoering van de arrestatie in een latere fase zouden volgen. 
Oom Wim, met zijn ijzersterke lichaam en volgens bovenstaande kaart nog 70 kg wegend, zou volgens een andere kaart uit kamp Vught op 31 mei 1944 met 81 andere gevangenen naar het buitencommando Venlo verplaatst zijn, waar onder meer dwangarbeid werd verricht ten behoeve van het aldaar gelegen vliegveld. Uit latere briefwisseling tussen mevrouw Ader en de 'muizen', met het verzoek om warme dekens en voedsel, bleek dat zowel Netty, Esther en nog enkele bekenden in Westerbork terecht waren gekomen. Netty was eerder als onderduiker bij een moeder met zoon in een huis te Amsterdam ondergebracht. Die zoon was een jeugdvriend van Netty en diezelfde zoon had verkering met een Arisch meisje. Het Arische meisje zou jaloers geworden zijn en haar aangebracht hebben. Dit gerucht werd later tegengesproken. Een ander meisje had het verraden, een die met NSB'ers omging, een meisje dat ‘de Mol' wel kende en die hem verraden zou hebben. Toen de dominee later in Wim's huis kwam, was ‘de Grüne' net vertrokken. Alles was overhoop gehaald en stuk geslagen".
Op 22 juli 1944 ging het ook voor de dominee mis. Hij werd in Haarlem gearresteerd. "Contact met terreurgroepen" en "Hulp aan Joden" luidde de aanklacht. Op de eerste aanklacht stond de doodstraf, maar Aders vrienden hebben het bewijs hiervoor weten te vernietigen, zodat alleen de laatste aanklacht overbleef. Van het Plan-Westerbork was bij de Duitsers niets bekend. Op 28 juli werd Ader overgeplaatst naar de gevangenis op de Weteringschans in Amsterdam. Op 20 november 1944 werd de Duitse officier Rauter vermoord. Als represaille hiervoor werd Ader samen met vijf andere gevangenen nog diezelfde dag in Veenendaal gefusilleerd. Na D-day Na D-day, 6 juni 1944 en de verbitterde strijd in Normandië, ging het aanvankelijk vlug: op 25 augustus viel Parijs, op 3 september Brussel en de volgende dag Antwerpen, met vrijwel intacte haveninstallaties in geallieerde handen. Een gevoelige klap voor de Duitsers. Begin september stonden de geallieerden aan de Nederlandse grens en op 3 september meldde Koningin Wilhelmina via radio Oranje optimistisch en voortvarend dat Prins Bernhard werd benoemd tot "bevelhebber der Nederlandse strijdkrachten onder het opperbevel van generaal Eisenhower. Prins Bernhard neemt hierbij de leiding op zich van het gewapend verzet in Nederland". Deze mededeling van de Koningin op 3 september werd afgesloten met de hartenkreet "Tot spoedig weerziens!" en werd gevolgd door een bevestigende bekendmaking van generaal Eisenhower en een toespraak van prins Bernhard tot de 'Nederlandse ondergrondse strijders' die bevel kregen armbanden gereed te maken waarop in elk geval met duidelijke letters het woord 'Oranje' moest staan. Bij dit alles hadden de Nederlandse ministers, die meenden dat de geschetste ontwikkelingen hun instemming nodig hadden, het nakijken. Maar ze onderdrukten hun frustratie en kozen voor de kant van de losbarstende vreugde toen van de kant van de geallieerde bevelhebbers werd gemeld: "het Duitse leger bevindt zich in een staat van ontbinding en het uur der bevrijding, waarop Nederland zo lang heeft gewacht, is nu zeer nabij". Op maandag 4 september meldde Gerbrandy, in zijn radiotoespraak het, later onjuist gebleken, wereldnieuws: "Geallieerde strijdkrachten zijn Nederland binnengetrokken". Rauter voegde daar nog aan toe dat op samenscholingen van meer dan vijf personen zonder waarschuwing vooraf, zou worden geschoten. De avondklok van tien uur 's avonds werd vervroegd naar acht uur. De ferme taal van de bezetter suggereerde vastberadenheid om zich in Nederland te willen handhaven. Maar de werkelijkheid bleek genuanceerder: met name in het zuidoosten van het land trokken Duitse troepen in Noordelijke richting over de wegen; sommige in wanorde, als waren ze op de vlucht. Sterker nog: De SD en de Sicherheitspolizei begonnen hun dossiers te vernietigen zoals bij diverse Aussenstellen en Aussenposten kon worden waargenomen [in oorlogstijd zijn dat gebruikelijke rituelen die voorafgaan aan vertrek]. Schöngarth, de Befehlshaber van de beide diensten zette het opsporingswerk stil. Gemmeker, de commandant van Judendurchgangslager Westerbork, gelastte de vernietiging van de de kampadministratie maar verzette zich tegen de opdracht het kamp te ontruimen en de barakken over te brengen naar Ravensbrück. Dolle Dinsdag Dolle Dinsdag brak uit op 5 september. Aangewakkerd door het nieuws uit Londen van de vorige dag en de zichtbare ontreddering bij de bezetter was er geen houden aan. 'De geallieerden staan al bij de Moerdijkbrug', 'ze zijn Dordrecht al voorbij', 'Rotterdam is gevallen', 'ze kunnen elk moment in Den Haag arriveren', enzovoort. Op strategisch gekozen plaatsen verzamelden zich mensen, voorzien van Nederlandse en Engelse vlaggetjes, die meenden te 'weten dat ze hier langs zullen komen'.
 collectie Haags Gemeentearchief
De bedreiging dat op demonstranten en groepen van meer dan vijf personen zonder waarschuwing zou worden geschoten werd hier en elders op grote schaal genegeerd, soms met ernstige gevolgen. NSB'ers op de vlucht De gedachte dat NSB gezinnen, met name vrouwen en kinderen, bij een dreigende invasie naar de oostelijke provincies of misschien zelfs naar Duitsland zouden worden geëvacueerd was binnen de NSB geen onbekend thema. Toen de bezetter aanstalten maakte Rijksduitsers te evacueren ontstak de NSB in paniek. De vrees voor een aanstaande 'bijltjesdag' was algemeen. Minder dan de helft lukte het begin 1945 terug te keren naar Nederland om in de noordelijke en oostelijke provincies wederom in ongeschikte gebouwen te worden gehuisvest, in afwachting van beslissingen over hun lot na de capitulatie. Degenen die na Dolle Dinsdag in de oostelijke en noordelijke provincies werden ondergebracht waren er relatief iets beter aan toe dan degenen die in Duitsland waren gestrand. Maar ook daar was huisvesting als gezin in een woning met enige privacy een hoge uitzondering. Een deel van de vluchtelingen kwam terecht in Kamp Westerbork waar nog slechts enkele honderden joden aanwezig waren.
luchtfoto Kamp Vught De executies in Kamp Vught bereikten hun hoogtepunt rond Dolle Dinsdag, 4 september 1944. Een dag later maakte de regering in ballingschap bekend dat: "alle in Nederland opererende verzetsgroepen voortaan deel uit zouden maken van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten (NBS)". Met de oprichting van de Nederlandse Binnenlandse Strijdkrachten kwam een einde aan het bestaan van de LO. Ook op 5 september startten de, in paniek zijnde, Duitsers met de ontruiming van kamp Vught. De resterende gevangenen, zo'n 3000 waaronder onze Wim, werden overgebracht naar kampen in Duitsland. De gealarmeerde knokploegen moesten machteloos toezien bij de afvoer van de gevangenen. De overmacht van de bewaking was te groot. Het duurde overigens een paar dagen voordat duidelijk werd dat de berichten over de Duitse ineenstorting voorbarig waren. Hitler gelastte zijn troepen zich fanatieker te verzetten tegen de geallieerde opmars, nu de strijd zich naar het Vaterland dreigde te verplaatsen. Versterkingen werden naar het front gedirigeerd en van een snelle bevrijding van Nederland kon vooralsnog geen sprake zijn. In de komende weken zouden de geallieerden en de bevolking merken dat de Duitse bezetter nog lang niet verslagen was. En, als om dat te bevestigen, lanceerde Hitler aan het eind van 1944 het onverwachte Ardennen offensief. De concentratiekampgevangene - KL Sachsenhausen Middels meerdere transporten op 5 en 6 september werden de politieke gevangenen uit Kamp Vught gedeporteerd naar het Duitse concentratiekamp Sachsenhausen. Ruim de helft van hen zou de oorlog niet overleven. De reis werd afgelegd in goederenwagons en de verzorging onderweg was op z'n zachtst gezegd miserabel. Kamp Sachsenhausen lag zo'n 35 kilometer van Berlijn, in de wijk Sandhausen [tegenwoordig Sachsenhausen] in het plaatsje Oranienburg en was vanaf 1936 opgebouwd door gevangenen. In Sachsenhausen hebben van 1939 tot 1945 ongeveer 200.000 mensen gevangen gezeten. Volgens de 'officiële' cijfers zijn er ca. 30.000 tot 35.000 mensen omgekomen. Velen kwamen om het leven door ziekte, uithongering, uitputting, marteling en executie.
In dit kamp werd Wim geregistreerd onder gevangenennummer 101.955.
Voorts werd hier officieel vastgelegd dat hij een politiek gevangene was en werd er op zijn Häftlings-Personal-Karte (gevangenenkaart) een uitgebreid signalement genoteerd. Wim was 1.75 lang, had een slank postuur, een ovaal gezicht met grijsblauwe ogen en een rechte neus, een normale mond en oren en droeg een kunstgebit. Op deze kaart staat tevens vermeld: "Eingewiesen am 20.4.1944 durch SD (Sicherheitsdienst) Amsterdam". Onder de Nederlanders die vanuit Vught aankwamen in Sachsenhausen was ook tekenaar Andries Gort, geboren 24 januari 1914 te Enschede, die werd geregistreerd onder nummer 98.450. Een andere kampgenoot en overlevende, was Folkert Kunst, geboren 2 juni 1905 in Nijkerk. Folkert was op 6 september aangekomen en vertelde later dat de gevangenen daar werden ondergebracht in een grote vliegtuighal van Heinkel en dat ze 's nachts vaak dekking moesten zoeken in loopgraven vanwege bombardementen op Berlijn en de Heinkelwerke. Hieruit valt te concluderen dat ze waren ondergebracht bij de Heinkelfabrieken in het plaatsje Germendorf, waar Sachsenhausen een Aussenkommando had ingericht.
De dagen werden gevuld met eindeloos appel staan. Dankzij een bewaard gebleven document weten we dat Wim hier, zoals alle gevangenen, ook zijn laatste geld, te weten RM (Reichs Mark) 70,99 moest afgeven.
[tekening: H. Pieck]
De concentratiekampgevangene - KL Buchenwald Na exact 33 dagen in kamp Sachsenhausen, werd Wim op 13 oktober 1944, waarschijnlijk lopend en al aanzienlijk magerder, naar het twaalf kilometer westelijker, middenin de bossen, gelegen KL Weimar - Buchenwald overgebracht. Nieuw gevangenennummer 93.309.
In dit kamp werden de laatste bezittingen van Wim geregistreerd. Op de kopie "Effektenverzeichnis" staat diagonaal op de kaart gestempeld de tekst: "Lt.Verf. v.11.11.44 des Chefs d. W.H.A. aufgelöst" (Laut Verfügung 11.11.1944 des Chefs de Wirtsschafts Haupt Amt aufgelöst). Dit stempel geeft aan dat de bezittingen van betrokkene door het SS-Wirtschaftsverwaltungshauptamt zijn onteigend. Deze ontrechting van gevangenen vond in de loop van 1944 op grote schaal plaats op grond van verordeningen. De reden hiervoor was het gebrek aan gevangenenkleding, zodat daarvoor de burgerkleding van gevangenen werd gebruikt. De kampleiding van Buchenwald plaatste het hele transport in de Politische Abteilung. Een Politischer Häftling droeg een rode driehoek op zijn kampkleding, in Wim's geval waarschijnlijk zijn eigen kleding, met daaronder zijn nummer. In de driehoek de letter N, die het land van herkomst aangaf. Zoals later bleek zat hier ook sinds maart ‘42 de 49 jarige tekenaar en communistische verzetstrijder Henri (Han) Pieck uit Den Haag. Han was de tweelingbroer van Anton Pieck [onder andere later bekend als ontwerper van de Efteling]. Han maakte namens de Nederlandse communisten deel uit van de leiding van een ondergrondse communistische organisatie in Buchenwald. Deze organisatie wist het leed van de gevangenen aanmerkelijk te verlichten en Pieck was daarbij met zijn optimistische geaardheid een grote steun. Zijn tekentalent was hem behulpzaam bij het overleven. Na in het 'moederkamp' geregistreerd te zijn, kwam Wim vijf dagen later op 18 oktober 1944, opnieuw lopend in een colonne aan in het 130 km noordelijker gelegen Langenstein - Zwieberge, een buitenkamp van KL Buchenwald dat, omstreeks dezelfde dag dat Wim werd verraden, op 20 april 1944 was opgestart vlak bij het dorp Langenstein.
Vernichtung durch Arbeit (vernietiging door arbeid) – Langenstein Zwieberge Het dorp Langenstein is gelegen in de noordoostelijke uitlopers van het Harzgebergte en het kamp Zwieberge lag iets verder naar het zuiden, in een dal en aan het zicht onttrokken door een tweekoppige heuvel 'de Zwieberge'. Het was een zogenaamd Aussenkommando van Buchenwald. Buchenwald had 70 van zulke Aussenkommandos waar gevangenen werkten voor de Duitse oorlogsindustrie. Gevangenen in Buchenwald waren doodsbang om op een transportlijst voor een Aussenkommando te worden gezet, omdat toen al bekend was dat de behandeling van gevangenen er beroerder was dan in Buchenwald zelf. In Buchenwald stond Zwieberge bekend als het Todeskommando. Van een overlevende hoorde de familie na de oorlog de cynische term "Hemelvaartkamp". 
Zwieberge was haastig opgebouwd in april - mei 1944 door een groep gevangenen uit Buchenwald en vanaf de derde week van mei kwamen de gevangenen in de niet afgewerkte barakken. Het kamp zou nooit behoorlijk worden afgebouwd. Wim moest, net als alle andere gevangenen, onder leiding van de SS dwangarbeid verrichten bij het project met de codenaam B II of Malachyt AG. Malachyt AG was een samenwerkingsverband tussen de Hermann-Göring-Reichswerke (Salzgitter) en de Junkers Flugzeugwerke (Dessau). Project B I was het beruchte kamp Dora, waar vooral aan onderdelen voor V-2 raketten werd gewerkt. In Zwieberge was het de bedoeling om een ondergrondse fabriek uit te hakken in de nabijgelegen Thekenberg en in bedrijf te nemen voor de bouw van straalmotoren voor vliegtuigen van Junkers. Onder uiterst slechte omstandigheden moesten Wim en zijn mede gevangenen daar werken. Door vertragingsacties van de gevangenen en het einde van de oorlog kwam de productie hier nooit op gang. Desondanks zou er in ruim tien maanden tijd, door de bouwfirma's Grün & Bilfinger uit Mannheim en Bauwens uit Köln, in opdracht van Malachit AG 13 km tunnel worden aangelegd. De SS kreeg geld voor het leveren van arbeidskrachten, bestaande uit gevangenen en dwangarbeiders. Die men overigens in een dag- en nachtploeg aan de tunnelbouw liet werken.
Na het langdurige op appel staan, moesten de gevangenen 2,3 km lopen naar het werk en ‘s avonds doodvermoeid weer die afstand terug, daarbij gewonden en doden met zich meeslepend. Dysenterie, waaraan 80 procent leed, en andere infecties verzwakten de gevangenen nog meer. Het kamp was bedoeld voor een bezetting van 2000 gevangenen, maar er bevonden zich al gauw zo'n 4000, later zelfs meer dan 5000 mensen. Het sterftecijfer was er zoals gezegd zéér hoog. Omdat transporten van lijken naar het crematorium in Buchenwald of Quedlinburg vanwege beschietingen door geallieerde vliegtuigen en door brandstofgebrek in de laatste maanden niet meer mogelijk bleek, maakte men uiteindelijk gebruik van massagraven. De lucht van de in ontbinding verkerende lijken hing zwaar over het kamp. In totaal zaten er 6218 mensen in het kamp Zwieberge en telt men 4190 geregistreerde overlijdens ! Kort voor de bevrijding van het kamp, op 11 april 1945, werden 3000 gevangenen geëvacueerd naar andere kampen. Mogelijk heeft Wim nog meegelopen, gestrompeld in deze dodenmars. Gedurende deze onmenselijke voetreis, zonder eten of drinken, van ongeveer 330 kilometer, kwamen de meeste gevangenen om. Wie namelijk het tempo van de colonne niet kon bijhouden werd doodgeschoten!
Kamp Langenstein - Zwieberge 10 april 1945, gefotografeerd op op 6,5 km hoogte - USAF Nazi-Duitsland raakte steeds verder ingesloten door de Geallieerden. Vanuit het oosten rukte de Sovjet-Unie sterk op en in het westen onder meer de Amerikanen, Britten en Canadezen. Hierdoor kwamen de geallieerden steeds dichter bij de concentratiekampen. De SS [Schutzstaffel] wilden de sporen naar deze kampen en de Holocaust laten verdwijnen. Om de gevangenen uit deze kampen weg te krijgen, bedacht de SS de dodenmarsen. Zo moesten 33.000 gevangenen uit Sachsenhausen het kamp te voet verlaten, waarbij ze verdeeld werden in groepen van 400. Het SS-plan was om de groepen in te schepen vanuit Denemarken en dan deze schepen te laten zinken. Op 6 april 1945 werd ook voor de nazi's van Buchenwald de grond te heet onder de voeten. Er werd een evacuatie van het kamp bevolen. Op dat moment waren er nog zo'n 47.500 gevangenen. In de volgende dagen werden meer dan 28.000 personen te voet of per trein in de richting van Dachau en Theresienstadt gedreven. Zeven- tot achtduizend onder hen overleefden de dodenmarsen niet. Dankzij de interne verzetsorganisatie, Internationaal Lagercomité, werden SS orders vertraagd, waardoor het kamp niet volledig geëvacueerd kon worden. Tegen 11 april waren de meeste SS'ers gevlucht. Het Internationaal Lagercomité wachtte niet op de komst van de Amerikanen. De leden haalden de wapens tevoorschijn, bezetten de wachttorens en overmeesterden enkele tientallen SS'ers. Die dag werden 21.000 gedeporteerden bevrijd, waaronder 4.000 Joden en een duizendtal kinderen en jongeren. Op 12 april werd een algemeen vrijheidsappel gehouden en een dag later bereikten Amerikaanse troepen het kamp. Op bevel van de Amerikaanse bevelhebber Patton werden een duizendtal inwoners van Weimar verplicht naar Buchenwald te komen en de misdaden van de nazi's te aanschouwen. "Wir haben es nicht gewusst" (we wisten het niet) was de reactie van de meerderheid... Voordat de verschillende dodenmarsen begonnen, waren al duizenden gevangenen doodgeschoten, vergast, kregen een dodelijke injectie toegediend of kwamen om van de honger of marteling. Kort voor zijn dood had Wim hier nog contact met ene Willy Boon, een Sanitäter (medegevangene cq verpleger) aan wie hij zijn laatste persoonlijke bezittingen, zoals in het kamp vervaardigde schetsen, toevertrouwde. Mogelijk omdat deze naar menselijke berekening meer kans leek te hebben om te overleven. Zo blijkt uit briefwisseling van na de oorlog. Volgens "Het verhaal over Andries Gerrits Gort", kwam deze Willy Boon uit Rotterdam en overleefde de oorlog inderdaad. Wim werd vermoord op donderdag 29 maart 1945 in de buurt van kamp Langenstein - Zwieberge. Op zijn Häftlings-Personal-Karte staat vermeldt in het vak 'Strafen im Lager' - Grund (reden) I.R.O. gevolgd door zijn sterfdatum. Zijn laatste rustplaats was een massagraf, mogelijk onder het huidige gedenkteken. Na zijn dood Op 11 april 1945 bereikte de 83e Pantserdivisie der Amerikanen de omgeving van Halberstadt. Het kamp werd in de nacht van 11 april door de Amerikanen bevrijd. Hoewel het een Franse officier was die in de nacht luid riep: "Vous êtes libre" (U bent vrij). Daarmee kwam voor de 1400 achtergelaten gevangenen, de meeste zeer verzwakt of doodziek, de bevrijding. Toen de Amerikaanse soldaten het kamp binnentrokken troffen ze een vreselijke en intrieste situatie. Er hing een vreselijke stank rond het kamp, uitgemergelde en uitgeputte zieken waren nauwelijks in staat om hulp te roepen. De nog open liggende massagraven toonden hen de achteloos weggewerkte lichamen. De zieken bleken toevertrouwd aan Tsjechische en Poolse artsen, zelf ook gevangenen, die geen middelen hadden hen te helpen. Vanaf 13 april evacueerden de Amerikanen de achtergebleven gevangenen. De weken daarna zouden er nog zo'n 25 mannen per dag overlijden als gevolg van de vreselijke ondervoeding. Van het concentratiekamp is niet veel over, slechts een paar gebouwen in de bossen zijn bewaard gebleven. Ter herinnering aan de slachtoffers is er een monument geplaatst. Ook zijn er honderden paaltjes met lintjes geplaatst. Van het transport naar Langenstein zouden slechts 10 mannen in Nederland terugkeren! Onder hen de eerdergenoemde Folkert Kunst, Willy Boon en Douwe Douma uit Amsterdam. Zij hebben na de oorlog meegewerkt om de namenlijst der gevallenen van het Rode Kruis zo correct mogelijk te reconstrueren. Zo maakte Willy Boon kort na de oorlog een lijst op van overleden Nederlanders, voor het Rode Kruis: "Bovengenoemde personen zijn overleden aan uitputting, algeheele zwakte, buikloop en zware mishandeling, daarbij nog gebrek aan medikamenten en verbandmateriaal." Folkert Kunst had, nadat hij op 2 juni 1945 uitgemergeld en zwak was gerepatrieerd, ook nog persoonlijk contact met familie van gestorven lotgenoten uit kamp Langenstein - Zwieberge. Direct na de bevrijding was Han Pieck een belangrijk lid van het internationale comité van de ex-gevangenen en was hij vertegenwoordiger voor de Nederlandse ex-gevangenen tot ze gerepatrieerd werden. Kort na de oorlog verscheen zijn uitgave met tekeningen met indrukwekkende en aangrijpende impressies, heimelijk gemaakt in het kamp. De originele tekeningen zijn na zijn dood, in 1972, ondergebracht bij het Nationaal Oorlogs- en Verzetsmuseum Overloon. In 1993 schreef Folkert Kunst, 88 jaar oud, nog een laatste brief aan Frau Ellen Fauser van de Mahn- und Gedenkstätte Langenstein-Zwieberge en auteur van het boek 'Die Kraft im Unglück'. Hierin verhaalde hij over zijn bezoek in 1972 aan West- en Oost Duitsland en aan het kamp Langenstein - Zwieberge. Over zijn herinneringen aan de kamptijd schreef hij onder andere: "Ik heb het gevoel, dat ik nu alleen maar de buitenkant van mijn verhaal heb verteld. De binnenkant is, o wonder, dat ik achteraf dankbaar ben het te hebben meegemaakt". Folkert Kunst overleed op 23 februari 1995. De nalatenschap van Wim Haagen, toevertrouwd aan bovengenoemde Willy Boon, heeft de familie nooit bereikt! Wellicht was hij het adres in die chaotische dagen kwijtgeraakt, want de via Folkert Kunst aan hem toevertrouwde persoonlijke eigendommen van Andries Gort, een lepeltje, mesje, enkele tekeningen, boeken en schilderskist, kwamen later keurig terecht bij zijn weduwe. De genoemde bouwfirma's Grün & Bilfinger uit Mannheim en Bauwens uit Keulen leiden nog steeds een bloeiend bestaan... De LO was een van de belangrijkste verzetsorganisaties in Nederland tijdens de tweede wereldoorlog. Volgens een balans die na de oorlog is opgemaakt telde de LO tot september 1944 ongeveer 15.000 medewerkers, mannen en vrouwen uit alle lagen van de bevolking. Met de aanstaande bevrijding in zicht sloten, na september 1944, zich nog velen hierbij aan. Gedenktekens, boeken en meer... Van de ruim 180.000 Nederlandse oorlogsslachtoffers hebben ongeveer 50.000 slachtoffers een aanwijsbaar graf. Van ruim 130.000 omgekomen landgenoten is geen graf bekend. De meeste werden vergast en verast in de crematoria van Duitse vernietigingskampen, anderen vonden een zeemansgraf of staan als vermist te boek. Om te voorkomen dat de namen van deze slachtoffers worden vergeten, heeft de Oorlogsgravenstichting deze opgetekend in een serie Gedenkboeken van 42 delen. Dit project startte in 1961. Bij het drukken van de boeken kreeg de Stichting hulp van leerlingen van de grafische scholen van Amsterdam, Den Haag en Utrecht. Men hoopte dat de jeugd door dit werk zou beseffen dat de vrijheid ten koste van vele mensenlevens was verkregen. De leraren van deze scholen en enkele gepensioneerde zetters hebben het werk voltooid. In 1973 was het laatste deel klaar. In deel 2 van de Gedenkboeken, staan 1.587 namen van niet-joodse slachtoffers in de concentratiekampen Auschwitz, Buchenwald, Grosz-Rosen, Lublin, Mittelbau, Ravensbrück, Sachsenhausen, Sobibor, Stutthof, Theresienstadt en Warschau. Direct na de bevrijding heeft mevrouw G. Faber uit Amsterdam zich, op briefpapier van de Kweekschool voor Vroedvrouwen, in contact met het Informatiebureau van het Rode kruis gesteld, als zijn vrouw... Mogelijk had zij als vriendin met Wim samengewoond. Als kind van een jaar of acht, bracht ik samen met mijn vader, Wim's broer, een bezoek aan mevrouw Ader. Ik herinner me slechts een grote gezellige keuken waar de grote mensen lang en serieus praatten, maar vooral die lange autorit naar huis, waarbij mijn vader, die zo moeilijk z'n ware emoties kon tonen, met grote tranen biggelend over zijn wangen zijn nette pak drijfnat huilde...
In Nieuw-Beerta staat een monument ter nagedachtenis aan hen die zich niet lieten breken door de bezetter, met de simpele inscriptie: ONGEBROKEN 1940 - 1945 Meer niet. Eén van de mensen die tijdens de oorlog 'ongebroken' was, was verzetsman Wim Haagen. Op donderdag 29 maart 1945 kwam hij aan zijn einde. Hij liet een 8-jarige zoon achter. Pas in september 1948 werd de familie officieel over zijn dood ingelicht. Wim werd slechts 34 jaar oud!
BRONNEN UIT LITERATUUR: Een Groninger pastorie in den storm - J.A. Ader - Appels uitg. Kirchner, Amsterdam 1945 en 1972. Een gezamenlijke roeping Ader - Appels door Els Boon 'Selected to Live; een Nederlandse Jodin vertelt haar geschiedenis' - Johanna Ruth Dobscher, uitgeverij T. Wever BV te Franeker 1974 'Het kruis op de berg; de fusillade van 20 november 1944 tussen Rhenen en Veenendaal' - Constant van den Heuvel, St. Matrijs 2015 'Predikanten die joden hielpen IV' - Drs. G.C. Hovingh, ca. 2015 De bezette stad, Plattegrond van Amsterdam 1940 – 1945, Bianca Stigter, uitg.Athenaeum - Polak & van Gennep, Amsterdam 2005 Twee maal Buchenwald - Prof. Mr. Dr. G. van den Bergh en L.J. van Looi, uitg. Arbeiderspers Amsterdam 1945 Der Ort des Terrors: Geschichte der nationalsozialistischen Konzentrationslager, Band 3: Sachsenhausen, Buchenwald - C.H.Beck, herausgegeben 2006, Wolfgang Benz, Angelika Königseder Die Kraft im Unglück - Ellen Fauser e.a., Halberstadt Protokoll des Unbegreiflichen. Aus dem Tagebuch eines Landpfarrers - Konrad Hager, Halberstadt Der Weg, den wir gingen - Bernard Klieger, Duitse uitg. 7e druk, Brussel 1961 De SS-Staat - Eugen Kogon, Dieren 1984 Het bewogen leven van een Denekamper boerenzoon - J. Laarhuis, Denekamp 2006 Alles was gericht op vernedering - Embrecht van Os, Tilburg 2007 Jodenkampen - Niek van der Oord, uitg. Kok Zolle 2007 Andries Gerrits Gort, Politischer Häftling Nummer 93299 – A.G. Gort, Maarssen 2008 Hemel en hel, Het korte leven van Frans von Fisenne - L. M.L. van Rijckevorsel, uitg. Couvée, Den Haag 2009 Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog – Lou de Jong, uitg. SDU Den Haag 1969-91 De Bezetting - Lou de Jong, uitg. SDU Den Haag 1990 De Ondergang De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945 - Jaques Presser, 1965 Rapportage 8th Armored divison, 20 april 1945
BRONNEN UIT KRANTEN: NRC Handelsblad, Nazi vliegveld heelt oude wonden - Guido de Vries, 22-12- 2005 Reformatorisch Dagblad, Het laatste transport uit Vught - Michiel Bakker, 06-09- 2004 Paraat, Een onbekend kamp – L.J. van Looi , 06-05-1945 Dagblad van het Noorden, Krantenartikel over fotos van Lilly Samuel 1943 in Nieuw-Beerta, 2014, 27-09 Dagblad van het Noorden, - inkijkjes in een donker onderduikverleden Interview Tantje Kuiper- Bruins uit Beerta. De nu 91-jarige mevrouw Kuiper diende tijdens de oorlogsjaren als dienstmeisje op de pastorie in Nieuw Beerta, bij het domineesgezin van Bastiaan Jan en Jo Ader en ontvermde zich over de fotorolletjes.
BRONNEN UIT NIEUWE MEDIA:
Bronnen uit Amsterdam.nl – Sociaal Historische Bronnen Amsterdam, 1795-1940 Canon van Amsterdam.nl Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis.nl Fliegerhorst Venlo.net Verzetsmuseum.org Kamp Vught, Nationaal Monument.nl Nederlanders in Buchenwald.nl KZ Sachsenhausen.de KZ Buchenwald.de.com
Oorlogs- en Verzetsmateriaal Groningen, Oorlogsgravenstichting, Gedenkboeken 1940-1945, Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie [NIOD], Rode Kruis Tracing Oorlogsnazorg, Nederlanders in Buchenwald, Het ware verhaal over Andries Gort, KZ Buchenwald, KZ Langenstein - Zwieberge, Wittebrugpark - J. Borgman, WO2.nl, De GPOe op de Overtoom en het BWSA, Wikipedia
Inkijkjes in een donker onderduikverleden. Een uniek album met in de oorlog genomen fotootjes van (joodse) onderduikers in Oost-Groningen is overhandigd aan de Groninger Archieven.
Zwart/wit kiekjes die een inkijk bieden in wat schijnt een huiselijk samenzijn van jong volwassenen. Foto’s van mensen die door de Duitsers zijn opgejaagd en een beeld geven van het leven op hun onderduikadres. Een aantal overleefde de oorlog niet. Wat rest zijn herinneringen en 81 afbeeldingen, gebundeld in een fotoalbumpje met een omslag van bruin/grijs geaderd karton en bijeengehouden met een witte draad.
Verzetsvrouw Tantje Kuiper- Bruins uit Beerta koestert het al tientallen jaren. De nu 91-jarige mevrouw Kuiper diende tijdens de oorlogsjaren als dienstmeisje op de pastorie in Nieuw Beerta, bij het domineesgezin van Bastiaan Jan en Jo Ader.
Foto’s die gemaakt zijn door een van de onderduikers: de joodse fotografe Lilly Samuel uit Amsterdam. Zij zag kans schaars geworden fotorolletjes mee te nemen naar het onderduikadres in Oost-Groningen. Ontwikkelen ging niet in de pastorie. De fotorolletjes werden, samen met het dagboek van Jo Ader, bij een bevriende boer in de buurt verborgen; in melkbussen die in de grond werden begraven. Bijenkorven stonden er boven op om te voorkomen dat ze werden ontdekt. Lilly overleefde de oorlog niet.
Na de oorlog werden de foto’s ontwikkeld. Een aantal foto’s werd onder meer gepubliceerd in het boek Een Groninger pastorie in de storm van Jo Ader (helaas in uitgaven die ik niet in mijn bezit heb). Die publicatie is gebaseerd op het dagboek van Jo Ader. De Groninger Archieven beschikken nu over alle 81 foto’s. Mevrouw Kuiper stelde ze ter beschikking om te digitaliseren voor een speciaal project.
De Groninger Archieven en het Oorlogs- en Verzetscentrum Groningen werken op dit moment aan een speciaal fotoboek met de nadruk op de bezetting en bevrijding.
Michael Hermse van de Groninger Archieven en historicus Martin Hillenga spreken van hoogst bijzonder fotomateriaal. ,,De schaarse foto’s van onderduikers die we kennen, stammen waarschijnlijk van net na de oorlog. Die zijn in scène gezet. Dit is uniek en authentiek materiaal dat een wel heel bijzondere inkijk in het leven van onderduikers geeft.’’
Het zijn op het oog aandoenlijke foto’s van jonge mensen die Sinterklaas vieren, rond de piano zitten, snijbonen snibbelen, elkaars haar knippen, een krantje drukken, hout hakken, aan gymnastiek doen, met z’n allen rond de keukentafel zitten, koren malen, brood bakken, stiekem op zolder naar de BBC luisteren met een radio die goed verstopt tussen de hanenbalken zit of ’s avonds de watervoorraad en proviand aanvullen.
Hoe goed de onderduikers ook verstopt waren en hoe goed ze op de pastorie hun best ook deden, door verraad kwam er een eind aan het werk van dominee Ader.
Haar verhaal doet mevrouw Kuiper in haar appartement in Beerta. Vaak vertelde ze het verhaal over de mensen in die pastorie in de polder. Op scholen en aan media uit binnen- en buitenland. Zo kwam onder meer de BBC langs om haar verhaal op te tekenen. Soms haalde ze dan het fotoboekje uit de kast. Na afloop kreeg het boekje steevast z’n plek terug in de ladekast. Nu ligt het bij de Groninger Archieven waar alle 81 foto’s worden gedigitaliseerd en straks te bekijken zijn voor het publiek.‘Een Groninger pastorie in den storm' - J.A. Ader - Appels uitgeverij Kirchner, Amsterdam 1945-1972, Oorlogs- en Verzetsmateriaal Groningen, Oorlogsgravenstichting, Gedenkboeken 1940-1945, Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie [NIOD], Rode Kruis Tracing Oorlogsnazorg, Nederlanders in Buchenwald, Het ware verhaal over Andries Gort, KZ Buchenwald, KZ Langenstein - Zwieberge, Wittebrugpark - J. Borgman, WO2.nl, De GPOe op de Overtoom en het BWSA, Wikipedia
|
Hoewel vader van Hervormde huize kwam, was het gezin katholiek en kerkten in de Heilige Catharinakerk en gingen Wim, Leo en Doortje naar katholieke scholen. Zowel Wim als Leo waren enige tijd misdienaar. Opoe [moeders moeder] woonde vanaf begin augustus 1912 vijf jaar bij hen in huis. Ze was een gezellige hulp en een echte oma voor de kleinkinderen, maar verhuisde in juni 1917 naar het Begijnhof. Oom Eugène, moeders broer, had een kruidenierszaak in de Brederodestraat 56. Diens oudste zoon was twee weken jonger dan Wim en een speelkameraadje. Overigens telde dat gezin elf kinderen, drie stierven als baby en neven Eugène als 9-jarige [in 1923] en Andreas als 21-jarige begin oktober 1941. De overige neefjes en nichtjes waren veel jonger en daardoor minder interessant voor Wim. Datzelfde gold de familie van vaders kant. Daar waren er slechts tante Bets met haar veel jongere en ziekelijke tweeling, de kinderloze ome Piet, belastingambtenaar in Haarlem, ome Freek, coupeur, die eerst in Berlijn en sinds 1923 in Den Haag woonde en de ongetrouwde, maar betrokken tante Alida, telefoniste bij de Gemeente. Opa Freek Haagen, zelfstandig coupeur van beroep, stierf toen Wim bijna zeven was en opoe op het Begijnhof, toen hij elf was. Geen echt grote gezellige Amsterdamse familie dus. 
Z'n ouders kozen voor de Ruysdaelstraat 116 en verhuisden op donderdag 17 juni 1920. Het gezin woonde er bovenop elkaar achter de kruidenierswinkel. Beide broertjes deelden hun opklapbed, Leo groeide in de kleding van Wim, die weer gemaakt was uit oude 'gekeerde' kleding van vader. Dit waren financieel zware tijden! Veel inwoners uit deze relatief dure nieuwbouw huurwoningen leefden boven hun stand en er werd veel op de pof gekocht. Vader Jan Willem was niet zakelijk genoeg en moeder Lena moest zeer regelmatig achter het geld aan, met alle ellende van dien. Klanten met hoog opgelopen schulden, bleven in gebreke en veranderden plots van kruidenier! Werd er hen daar ook niets meer geleverd, dan probeerden ze 't nog eens bij de goeiige Jan Willem, die geen nee kon verkopen!
Onder druk van vooroorlogse fatsoensregels en familie trouwde hij, 25 jaar oud, op woensdag 17 juli 1935 in Laren met Tonnie en anderhalf jaar later lag er een zoon in de wieg. Uiteraard had Wim het geboortekaartje zelf gemaakt. 
De verzetsgroep van dominee Bas Ader (foto) in Nieuw-Beerta
Lilly (foto: zelfportret gemaakt tijdens de onderduikperiode in de pastorie) ontving in juli 1942 óók het geboortekaartje van hun eerstgeboren zoontje Bas Jan. Eind juli durfde zij, wellicht dankzij het kaartje, een noodkreet-brief te schrijven aan Jo Ader: 
Dominee Bastiaan Jan Ader was een jaar ouder dan Wim, had zes jaar in Amsterdam gewoond en werd in 1938 dominee van de Hervormde Kerk in Nieuw-Beerta en betrok 'Domie', zoals de bijbehorende pastorie werd genoemd. 
Tussen juli 1942 en april '44 werden er in totaal zo'n zeventien mensen, waaronder twee oomzeggers van Bas, door Bas en Jo Ader (foto) eigenhandig in de pastorie zelf verzorgd, onder ander: 
Wim alias ‘de Mol' 
Een ieder dacht dat ‘de Mol' met zijn ijzersterke lichaam 't wel zou redden. Men maakte zich meer zorgen over de meisjes ‘muizen'. Zij zouden kort daarna per veewagen afgevoerd worden naar Polen en wisten vanuit de veewagen, op station Winschoten nog een dankwoord, via een Poolse kapitein, aan de dominee en zijn vrouw door te geven. Aldus het verhaal van mevrouw Ader-Appels, waaraan zij reeds in 1943 begon en 't eind mei '45 voltooide.
Wim liep na de dagenlange reis op 10 september 1944, in colonne door de toegangspoort van Sachsenhausen met de leugenachtige en ironische tekst "Arbeit macht Frei". 
Folkert Kunst kreeg als nummer 101.405, Wim 101.955, tussen beider inschrijving waren ‘slechts' 550 andere gedeporteerde mannen geregistreerd. Zowel Andries als Folkert werden net als Wim aangemerkt als Politischer Häftling.
Na, in colonne, door de toegangspoort met de tekst "Jedem das Seine" (Ieder het zijne) gelopen te zijn, werd Wim direct na aankomst in het kamp ontluist, al het lichaamshaar afgeschoren en vond er ook een "medische keuring" plaats. 
Zwieberge was een vernietigingskamp, niet door gas, maar door middel van "Vernichtung durch Arbeit" (vernietiging door arbeid). Aangezien er werd gewerkt aan een geheim project, mocht op basis van een daarvoor geldende wet eigenlijk geen enkele gevangene het kamp levend verlaten. Vernietiging van mensen bereikte men door lange werkdagen (12 uur met een half uur pauze), ondervoeding, veel slaan en schoppen tijdens het werk door SS bewakers en burgerpersoneel. 
